Vitamin A

A.  NHỮNG ĐIỀU CẦN BIẾT VỀ VITAMIN A

I. VAI TRÒ CỦA VITAMIN A TRONG CƠ THỂ

Vitamin A là một vi chất dinh dưỡng quan trọng, tham gia vào nhiều chức phận trong cơ thể:

• Vai trò tăng trưởng: Vitamin A có vai trò trong quá trình tăng trưởng, giúp cho trẻ phát triển bình thường.

• Chức năng thị giác: Vitamin A tham gia vào chức năng nhìn của mắt trong điều kiện ánh sáng yếu. Biểu hiện của nó được gọi là “Quáng gà”, đây là dấu hiệu sớm của thiếu vitamin A.

• Bảo vệ biểu mô: Vitamin A cần thiết cho sự bảo vệ toàn vẹn của biểu mô: giác mạc mắt, các tổ chức biểu mô dưới da, khí quản, các tuyến nước bọt, ruột non, tinh hoàn… Vì vậy khi thiếu vitamin A sẽ xuất hiện khô da, sừng hóa và các tổn thương ở mắt được gọi là “Khô mắt”.

• Miễn dịch cơ thể: Vitamin A tham gia vào quá trình đáp ứng miễn dịch cơ thể, làm tăng khả năng đề kháng của cơ thể đối với bệnh tật.

II. THIẾU VITAMIN A GÂY HẬU QUẢ GÌ ?

–         Thiếu vitamin A làm trẻ em chậm lớn, nhất là ở những trẻ nhỏ.

–         Thiếu vitamin A làm giảm sức đề kháng cơ thể đối với bệnh tật, trẻ dễ bị nhiễm trùng nhiễm khuẩn nặng, đặc biệt là các nhiễm khuẩn đường hô hấp, đường tiêu hóa và sởi. Nhiễm trùng vitamin A là một vòng luẩn quẩn bệnh lý dẫn tới nguy cơ tử vong cao.

–         Ở mức độ thiếu vitamin A nặng sẽ gây nên các tổn thương ở mắt, gọi là bệnh “Khô mắt”, nếu không điều trị kịp thời sẽ dẫn đến hậu quả mù vĩnh viễn.

III. ĐỘ TUỔI NÀO DỄ BỊ THIẾU VITAMIN A?

Trẻ em dưới 3 tuổi dễ bị thiếu vitamin A, vì ở độ tuổi này trẻ đang lớn nhanh, cần nhiều vitamin A. Bên cạnh đó, ở độ tuổi này trẻ thường gặp phải nhiều yếu tố nguy cơ gây thiếu vitamin A: ở giai đoạn còn bú, do không được bú mẹ hoặc lượng vitamin A trong sữa mẹ thấp (chế độ dinh dưỡng của mẹ kém), đến thời kỳ cai sữa, do sự thay đổi chế độ nuôi dưỡng và hay mắc các bệnh nhiễm khuẩn.

IV. NGUYÊN NHÂN CHÍNH GÂY THIẾU VITAMIN A

Có 3 nguyên nhân chính gây thiếu vitamin A là:

1. Khẩu phần ăn bị thiếu hụt vitamin A: Cơ thể không tự tổng hợp được vitamin A mà phải do thức ăn cung cấp, vì vậy nguyên nhân chính của thiếu vitamin A là do ăn uống các loại thức ăn nghèo vitamin A và Caroten. Bữa ăn thiếu dầu mỡ cũng làm giảm hấp thu vitamin A (vì vitamin A tan trong dầu). Ở trẻ nhỏ đang bú thì nguồn vitamin A là sữa mẹ, trong thời kỳ cho con bú nếu bữa ăn của mẹ thiếu vitamin A sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến con. Thiếu vitamin A thường hay xảy ra trong giai đoạn cho ăn bổ sung vì vậy khi cho trẻ ăn bổ sung cần chú ý chọn các loại thực phẩm giàu vitamin A.

2. Các bệnh nhiễm khuẩn đặc biệt là sởi, tiêu chảy, viêm đường hô hấp làm tăng nhu cầu vitamin A gây nguy cơ thiếu vitamin A. Nhiễm giun, nhất là giun đũa cũng là yếu tố góp phần làm thiếu vitamin A.

3. Suy dinh dưỡng nặng thường kèm theo thiếu vitamin A vì thiếu đạm để chuyển hóa và vận chuyển vitamin A. Ngoài ra, thiếu một số vi chất khác như kẽm cũng ảnh hưởng tới chuyển hóa vitamin A.

V. NHỮNG GIẢI PHÁP PHÒNG CHỐNG THIẾU VITAMIN A

Có 3 giải pháp chính để giải quyết vấn đề thiếu vitamin A:

1. Bổ sung vitamin A: Cho các đối tượng nguy cơ uống vitamin A liều cao định kỳ đề phòng thiếu vitamin A. Đây là cách giải quyết nhanh tình trạng khô mắt gây nên hậu quả mù ở trẻ, nhưng đây không phải là giải pháp cơ bản.

2. Tăng cường vitamin A vào thực phẩm: Đưa vitamin A vào một số thực phẩm thông dụng như đường, sữa, dầu ăn… Đây là giải pháp chuyển tiếp và mang lại hiệu quả cao vì tới được phần lớn các đối tượng trong vùng nguy cơ.

3. Cải thiện bữa ăn: Bảo đảm ăn uống đủ chất dinh dưỡng và vitamin A. Chú trọng phát triển các sản xuất tạo nguồn thực phẩm giàu đạm, mỡ và vitamin A cho bữa ăn hàng ngày. Đây là giải pháp cơ bản và lâu dài để giải quyết vấn đề thiếu vitamin A.
Ngoài ra cần phải bảo đảm sức khỏe chung cho trẻ, giữ gìn vệ sinh và tiêm chủng đầy đủ đề phòng các viêm nhiễm và ký sinh trùng đường ruột.
Trong điều kiện hiện nay ở nước ta thì bổ sung vitamin A vẫn là giải pháp chính khi mà các giải pháp khác chưa thể bảo đảm phòng chống thiếu vitamin A.

B. THỰC HIỆN BỔ SUNG VITAMIN A LIỀU CAO DỰ PHÒNG

Mỗi liều vitamin A dự phòng có thể bảo vệ cho trẻ không bị thiếu vitamin A trong vòng 4-6 tháng, vì vậy mỗi năm chương trình phòng chống thiếu vitamin A sẽ tổ chức hai đợt uống vitamin A cho trẻ 6-36 tháng tuổi. Đồng thời thực hiện cấp phát thường xuyên cho bà mẹ sau đẻ và trẻ dưới 5 tuổi bị mắc các bệnh có nguy cơ thiếu vitamin A.

1. Đối tượng và liều uống (loại viên nang vitamin A 200.000 đơn vị quốc tế)

• Uống theo đợt chiến dịch, mỗi năm hai đợt cho trẻ 6-36 tháng tuổi:

+ Từ 6-12 tháng tuổi: uống nửa viên/6 tháng uống một lần
+ Từ 13-36 tháng tuổi: uống 1 viên/6 tháng uống một lần

• Uống thường xuyên không theo chiến dịch và chỉ uống một lần:

+ Bà mẹ sau khi sinh con: uống 1 viên
+ Trẻ dưới 5 tuổi bị mắc các bệnh có nguy cơ thiếu vitamin A (Sởi, tiêu chảy kéo dài, viêm hô hấp cấp, suy dinh dưỡng nặng): Dưới 1 tuổi uống nửa viên. Trên 1 tuổi uống 1 viên.
+ Trẻ dưới 6 tháng tuổi không được bú mẹ cho uống 50.000 đơn vị (khoảng 2 giọt)

2. Thống kê lập danh sách trẻ 6-36 tháng tuổi:
Để thuận tiện cho việc lập danh sách số trẻ 6-36 tháng tuổi trước mỗi đợt uống vitamin A, chương trình thống nhất như sau:

+ Đợt I (tháng 6): Trẻ sinh từ ngày 15/5 cách đây 3 năm đến ngày 15/12 năm vừa qua.
+ Đợt II (tháng 12): Trẻ sinh từ ngày 15/11 cách đây 3 năm đến ngày 15/6 năm nay.

Đợt I của năm 2004: Trẻ sinh từ 15/05/2001 – 15/12/2003
Đợt II của năm 2004: Trẻ sinh từ 15/11/2001 – 15/06/2004

Chú ý: Trong trường hợp không tổ chức uống vitamin A đúng thời gian qui định thì điều chỉnh xê dịch ngày theo nguyên tắc trên.

3. Cách cho trẻ uống vitamin A:

• Đối với trẻ từ 2 tuổi trở lên: Cho trẻ nhai hoặc nuốt viên nang rồi cho uống nước.

Lưu ý:

– Mỗi viên nang chứa khoảng 6-8 giọt dịch vitamin A, nếu cắt sát đầu núm thì bóp ra được khoảng 8 giọt, nếu cắt ở giữa đầu núm được khoảng 6 giọt.

– Với loại viên nang 200.000đ.v thì trẻ dưới 1 tuổi chỉ uống nửa viên (3-4 giọt), cần xếp cho hai trẻ cùng uống chung một viên, trường hợp một trẻ đã uống nửa viên mà chưa có trẻ uống tiếp thì có thể cho bà mẹ uống nửa còn lại để tránh lãng phí.

– Nếu trẻ khóc nhổ thuốc ra, có thể cho uống bù tùy theo lượng thuốc trẻ nhổ ra nhưng chú ý không cho quá liều.

– Cần bảo đảm vệ sinh thìa cốc khi cho trẻ uống nước tráng miệng để tránh các bệnh lấy nhiễm qua đường miệng. Nếu nơi nào không có điều kiện bảo đảm vệ sinh (rửa, tráng nước sôi) thì không nhất thiết cho trẻ uống nước tráng miệng tại chỗ mà nên để trẻ về uống tại nhà.

4. Tổ chức uống vitamin A:

–         Nếu là bệnh Sởi thì bất kể đã uống từ khi nào vẫn cần cho uống tiếp một liều.

–         Nếu là các bệnh khác (tiêu chảy, viêm đường hô hấp cấp, suy dinh dưỡng nặng) thì chỉ nên cho uống tiếp nếu thời gian uống từ lần trước đã được nửa tháng.

Cần lưu ý: Ở những nơi có triển khai phân phối cả viên Sắt phòng chống thiếu máu thì các bà mẹ sau đẻ trong vòng 1 tháng được uống cả vitamin A liều cao và viên Sắt, còn phụ nữ đang mang thai chỉ được uống viên Sắt.

5. Đảm bảo an toàn khi dùng viên nang vitamin A liều cao:
Trên thế giới đang phổ biến 2 loại viên nang liều cao: Viên nang màu Đỏ (200.000 đơn vị) và viên màu Xanh (100.000 đơn vị). Viên nang vitamin A mà chương trình đang dùng hiện nay do UNICEF cung cấp, được nhập từ bên ngoài và được kiểm tra chất lượng theo tiêu chuẩn quốc tế. Vitamin A không hề gây ra các tác dụng phụ nguy hiểm. Nếu gặp các phản ứng phụ như buồn nôn, đau đầu, khó chịu thì các phản ứng này cũng sẽ tự hết trong vòng 24 giờ và không gây ảnh hưởng gì.

Cần biết rõ hạn dùng của viên nang vitamin A: Hạn sử dụng trên vỏ lọ vitamin A được ghi bằng tiếng nước ngoài (tháng ghi bằng tiếng Anh), vì vậy trước khi dùng cần phải biết chính xác hạn sử dụng.

Trường hợp nếu dùng vỏ lọ cũ để đựng viên nang mới thì phải ghi lại hạn dùng lên vỏ lọ. Trước mỗi lần cho uống phải kiểm tra lại hạn dùng. Không được dùng viên nang đã quá hạn sử dụng hoặc đã bị hỏng, mốc.

Ghi nhớ: Không dùng quá liều quy định, không cho các bà mẹ đang mang thai uống vitamin A liều cao.

6. Bảo quản viên nang vitamin A:
Bảo quản viên nang nơi thoáng mát khô ráo, nhiệt độ bảo quản tốt nhất là từ 5⁰Cđến 20⁰C, tránh ánh sáng. Luôn giữ kín nắp lọ khi không dùng đến. Trong thời gian bảo quản cần kiểm tra định kỳ, nếu phát hiện có lô thuốc nào bị hỏng, mốc hoặc quá hạn sử dụng thì làm thủ tục hủy theo qui định.

7. Dự trù, cấp phát viên nang vitamin A:

Chương trình vitamin A trung ương thực hiện cấp phát vitamin A cho các tỉnh vào trước mỗi đợt chiến dịch. Ban chỉ đạo chương trình của tỉnh triển khai phân phối cho các xã số lượng viên nang theo kế hoạch để triển khai chiến dịch (trẻ 6-36 tháng) và cấp phát thường xuyên cho các đối tượng nguy cơ.

Để thực hiện cấp phát được thường xuyên vitamin A cho bà mẹ sau đẻ và trẻ bị các bệnh có nguy cơ thiếu vitamin A, cần bảo đảm luôn có sẵn một lượng viên nang vitamin A tại các trạm y tế xã phường. Sau mỗi đợt chiến dịch, số viên nang dùng cấp thường xuyên sẽ được bảo quản tại Trung tâm Y tế Dự phòng tỉnh và hàng tháng cấp xuống cho các xã cùng với đợt cấp Vacxin tiêm chủng mở rộng.

Dự trù viên nang vitamin A (Loại viên 200.000 đơn vị/viên nang):

1. Số viên nang cho trẻ 6-36 tháng = Số trẻ 6-36 tháng tuổi.

2. viên nang cho bà mẹ sau đẻ = Số trẻ 0-6 tháng tuổi.

3. Số viên nang cho trẻ < 5 tuổi mắc các bệnh có nguy cơ thiếu vitamin A: = khoảng 20% số trên.

Như vậy tổng số viên nang dự trù cho một đợt 6 tháng sẽ là:

= (Số trẻ 0- 36 tháng) x 1,2

Lưu ý khi phát kho: Khi phát cho cần phân loại các lô vitamin A theo các hạn dùng khác nhau, thực hiện phân phối đều các lô cho các đơn vị, tránh tình trạng có nơi nhận toàn loại gần hết hạn, còn nơi khác nhận toàn loại còn hạn dùng xa.

8. Theo dõi, báo cáo:

+ Bà mẹ sau đẻ được uống vitamin A: Ghi cùng vào sổ theo dõi đẻ.

+ Trẻ nguy cơ được uống vitamin A: Ghi cùng vào sổ khám chữa bệnh.

9. Giám sát khô mắt ở cộng đồng:
Các trạm y tế xã phường cần thường xuyên theo dõi phát hiện kịp thời các trường hợp khô mắt. Khi phát hiện hoặc nghi ngờ có trẻ bị khô mắt (từ mức độ quáng gà đến khô loét giác mạc) cần cho uống ngay một liều vitamin A (trẻ dưới 12 tháng: uống 100.000 đơn vị; trẻ trên 12 tháng tuổi: uống 200.000 đơn vị) và chuyển ngay đến Khoa Nhi bệnh viện huyện để xác định và điều trị.

C. PHÁT HIỆN KHÔ MẮT DO THIẾU VITAMIN A

Để phát hiện Khô mắt do thiếu vitamin A người ta dựa vào các biểu hiện lâm sàng được Tổ chức y tế thế giới phân loại như sau:

Chú ý: Khi phát hiện trẻ bị khô mắt cần điều trị ngay theo phác đồ như sau:

• Đối với trẻ từ 12 tháng tuổi trở lên:

+ Ngay lập tức: cho uống 200.000 đơn vị quốc tế vitamin A.
+ Ngày hôm sau: uống tiếp 200.000 đơn vị quốc tế vitamin A.

+ Một tuần sau: uống nốt 200.000 đơn vị quốc tế vitamin A.

Với trẻ dưới 12 tháng tuổi cho uống bằng nửa liều trên (mỗi lần 100.000 đơn vị quốc tế vitamin A).